Wstęp do numeru poświęconego Wisławie Szymborskiej i Michałowi Głowińskiemu, wyjaśniający pewne szczególne – stricte redakcyjne – motywacje i okoliczności kolegium redakcyjnego „Tekstów Drugich” do wyboru takiej właśnie formuły zaprezentowania tych postaci: Wisława Szymborska jako dobroczyńczyni „Tekstów Drugich”, Michał Głowiński jako najwierniejszy  współpracownik pisma, numer specjalny jako gest wdzięczności redakcji.

Słowa klucze: Szymborska, Głowiński, historia ich związków z „Tekstami Drugimi”

Celem artykułu jest uwydatnienie w poezji Szymborskiej funkcji i znaczenia szczegółów, które w malarstwie stanowią osobne pole badawcze, natomiast w poezji podlegają dialektycznej relacji wyjątku i ogółu. Analiza wierszy inspirowanych płótnami dawnych mistrzów pozwala wyodrębnić autonomię pewnych szczegółów wychodzących poza tradycyjny opis obrazu, korespondencję sztuk i ekfrazę. Szczegóły pełnią wtedy rolę semantycznych wektorów, prowadzących w głąb ukrytych treści malarskiego obrazu i wiersza. Jednocześnie pozwalają organizować osobliwy świat wyobraźni w ścisłym powiązaniu z percepcją rzeczywistości,  która w wierszach poetki znajduje swoje ironiczne odbicie. Szczegół staje się wtedy „przedmiotem ironicznym”, ujawniającym agonistyczny stosunek poetki do sztuki, ogólników i świata.

Słowa klucze: Obraz malarski, wyobraźnia, ekfraza, kontra-ekfraza, szczegół, przedmiot ironiczny

Po przypomnieniu pewnych danych biograficznych i wydarzeń, które zbliżyły losy Wisławy Szymborskiej i Stanisława Lema od czasów tuż powojennych, artykuł ma na celu ukazanie pokrewieństwa poglądów na niektóre fundamentalne kwestie dwojga wielkich pisarzy, którzy byli niemal rówieśnikami. Te zbieżności wydają się czasem prowadzić do wzajemnych powiązań intertekstualnych między bardzo różnymi skądinąd dziełami dwóch pisarzy. Szczególną uwagę poświęca się tu podobieństwom między koncepcjami wyrażonymi przez Lema w Summa technologiae a niektórymi „ontologicznymi” wierszami Szymborskiej, ze szczególnym uwzględnieniem tematów „przypadku”, „indywidualnej tożsamości”, „ewolucji” oraz wspólnej podejrzliwości wobec metafizyki i ogólnego nie-antropocentryzmu ich wizji, a także znaczenia racjonalizmu i ironii jako kluczy do czytania świata.

Słowa klucze: Wisława Szymborska, Stanisław Lem, intertekstualność, szansa, ironia, Summa technologiae

An unthinkable coincidence: Szymborska and Lem

Abstract:
After recalling some biographical data and events that brought the fates of Wisława Szymborska and Stanisław Lem closer together since just after the II world war, the article aims to show the kinship of views on some fundamental issues of the two great writers, who were almost the same age. Sometimes such convergences even seem to lead to forms of intertextual interrelationships between the otherwise very different works of the two writers. Particular attention is paid here to certain „parallels” between certain concepts expressed by Lem in Summa technologiae and some of Szymborska’s „ontological” poems, with particular reference to the themes of „chance,” „individual identity”, “evolution” and a shared suspicion towards metaphysics and the general non-anthropocentrism of their work, as well as the importance of rationalism and irony as keys to reading the world.

Keywords: Wisława Szymborska, Stanisław Lem, intertextuality, chance, irony, Summa technologiae.

Wisława Szymborska to jedna z najchętniej czytanych poetek w Holandii. Jest również dość popularna w krajach anglosaskich. Wersy jej wierszy są często cytowane jako komentarze na temat „naszych” zachodnich problemów społecznych i politycznych, choć wydaje się to sprzeczne ze specyficznym, środkowo-wschodnim kontekstem twórczości Szymborskiej. Z drugiej strony poezja Szymborskiej bardzo odbiega od modelu literatury „dysydenckiej”, która w latach 1965-1989 ukształtowała „zachodni” obraz pisarstwa wschodnioeuropejskiego” jako formy wewnętrznego oporu wobec totalitarnego ucisku. Dziś „zachodnie” upolitycznienie poezji Szymborskiej często wiąże jej dyskretnie ironiczne przedstawienia nierówności i niesprawiedliwości z koncepcjami późnopostmodernistycznymi: nierównością systemową, ekokrytyką itp. Istnieją jednak subtelne i paradoksalne odczytania poezji Szymborskiej, w których uwzględnia się wschodnioeuropejski kontekst cenzury i ucisku, nie redukując tych tekstów do polityki w obu wymienionych znaczeniach. Odczytania te skupiają się na wierszach Szymborskiej jako na przedstawieniach uniwersalności życia codziennego – jego napięć i szczęśliwości. Tło opresji jest wciąż obecne, ale główny nacisk położony jest na życie codzienne, które ustanawia relację pomiędzy poetą środkowo-wschodnioeuropejskim a zachodnim czytelnikiem, których łączy wspólny świat, pomimo istniejących niegdyś granic geopolitycznych. Przykładem konstrukcji takiej wspólnej przestrzeni jest esej holenderskiego poety Rutgera Koplanda o poezji Szymborskiej.

Słowa klucze: Wisława Szymborska, poezja, zachód, wschód

Artykuł dotyczy prawicowych quasi-krytycznoliterackich komentarzy na temat Wisławy Szymborskiej tuż po przyznaniu jej literackiej nagrody Nobla (1997). Wpisana w prawicowe artykuły koncepcja krytycznoliteracka opierała się na trzech założeniach: 1) dzieło literackie należy rozpatrywać w ścisłym powiązaniu z biografią twórcy; 2) ocena estetyki dzieła literackiego musi być powiązana z jego wymową etyczną; 3) etyczne obowiązki literatury określić można wyłącznie w odniesieniu do potrzeb wspólnoty narodowej. Ze względu na dominantę etyczną prawicowa krytyka literacka to jedna z kilku odmian krytyki zaangażowanej (obok feminizmu i krytyki homotekstualnej), jakie wyłoniły się w polskim życiu literackim w połowie lat 90. XX wieku. Na tym tle prawicową krytykę literacką cechowało lekceważenie metodologii, co wynikało z upodrzędnienia kwestii literackich względem tworzenia narodowej wspólnoty. Taką rolę miał też odegrać atak na Szymborską. Siłę ataku osłabiła liberalna strategia włączania „hejtu” w celebrację sukcesu Poetki.

Słowa klucze: Szymborska, literacka nagroda Nobla, recepcja krytycznoliteracka, prawica, liberalizm, kultura dominująca, nienawiść.

Autorka omawia tradycję XX-wiecznego pisarstwa ludycznego w twórczości Wisławy Szymborskiej, Stanisława Barańczaka i Juliana Tuwima. Zwraca uwagę na mechanizmy marginalizowania tej twórczości przez autorów, wydawców i badaczy; widzi w nich opór przed zinstytucjonalizowaniem tej twórczości i uznaniem jej za część tradycji literackiej. Wskazuje również na kilka wyznaczników tego rodzaju twórczości: 1. absurd i ironię znoszące referencję i komunikacyjną przejrzystość wypowiedzi; 2. zabawę rozumianą jednocześnie jako cel tej twórczości i jako towarzyską sytuację, z której owe teksty wyrastają; 3. rolę gatunku literackiego i znaczenie genologii, traktowanej jako pole inwencji, ekspresji artystycznej ekstrawagancji i jako kryterium porządkowania dorobku artystycznego; 4. skłonność autorów do kolekcjonerstwa (własnych i cudzych tekstów ludycznych).

Słowa klucze: ludyczność, absurd, literatura nonsensu, kabaret literacki, Szymborska, Barańczak, Tuwim, Skamander

„Nietypowy fenomen społeczny”, „rockstar poezji”, „ikona kultury popularnej”, nadzwyczajny „mix lekkości i intensywności”, noblistka „pop” – określenia prasy i krytyki dają miarę sukcesu twórczości Szymborskiej we Włoszech. Noblistka uważana jest dzisiaj za „doniosły głos włoskiej poezji”, zadziwiająca jest obecność jej dzieła w sieci, kino, teatr i muzyka, poeci i pisarze, a przede wszystkim publiczność czytelnicza uległa „zbiorowemu zauroczeniu” poezją Szymborskiej. Tekst prezentuje wybrane zjawiska świadczące o niesamowitej, kalejdoskopowej recepcji Szymborskiej we Włoszech.

Słowa klucze: Szymborska, recepcja, Włochy

Artykuł jest próbą odczytania notesu Wisławy Szymborskiej zawierającego zapiski do jej wierszy — tych, które powstały i tych, których nigdy nie napisała. Autor znajduje wśród nich i porządkuje wątki charakterystyczne dla jej poezji, proponuje lekturę retoryczną i genetyczną ich lekturę, a także za pomocą kategorii anastylozy, pozwalającej wyobrazić sobie wiersze, które mogłyby powstać. Zastanawia się także nad ontologicznym statusem zapisków (fragment, element, prefabrykat, rodnik) i zachęca do wnikliwych badań nad „czarnym notesem”.

Słowa klucze: poezja, rękopis, retoryka, enumeracja, krytyka genetyczna, synekdocha, anastyloza

Artykuł jest propozycją analizy porównawczej polskiej, katalońskiej i hiszpańskiej prozy autorstwa kobiet z wykorzystania metodologii studiów postzależnościowych. Zaproponowano kategorię palimpsestów postzależnościowych, rozumianych jako specyficzne strategie dyskursywne, odsyłające do czasu zależności (etapu autorytarnego). Wyróżniono dwa typy palimpsestów: dyslokacje postzależnościowe i narracje „pączkujące”. W oparciu o wypracowane narzędzia dokonano analizy czterech tekstów narracyjnych, opublikowanych w okresie polskiej i hiszpańskiej transformacji: My zdes’ emigranty (1991) Manueli Gretkowskiej, Aboslutna amnezja (1995) Izabeli Filipiak,  El cuarto de atrás (1978) Carmen Martín Gaite i Una primavera per a Domenico Guarini Carme Riery (1981). Perspektywa postzależnościowa została zastosowana jako metoda komplementarna w stosunku do ujęć feministycznych.

Słowa klucze: studia postzależnościowe, literatura porównawcza, palimpsest, polska proza autorstwa kobiet, hiszpańska proza autorstwa kobiet, katalońska proza autorstwa kobiet

Recenzja: Nekroprzemoc. Polityka, kultura i umarli [Necroviolence. Politics, Culture, and The Dead], Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2022.

Słowa klucze: nekrohumanistyka, nekroprzemoc, obrazy, studia nad martwym ciałem, zmarli

Keywords: necrohumanities, necroviolence, pictures, dead body studies, the dead

Autorka wychodzi od interpretacji odnalezionego po śmierci Szymborskiej wiersza poświęconego doświadczeniu uchodźców. Skupia się na problematyce bezradności, przetrwania, trudnej zależności osób przybywających i przyjmujących, i na kwestii relacji tranzytywnych (przechodnich), które wpędzają ludzi w poczucie bezsilności. Tekst poświęcony jest też charakterystycznej dla poezji Szymborskiej formie „nie wiem”, którą poetka stosuje do refleksji nad cierpieniem innych. Autorka przekonuje, że Szymborska odrzuca mowę patosu na rzecz programowego niezrozumienia, oscylacji między bliskością i dystansem. Jej chwyt polega na ujawnieniu czy wręcz performowaniu dezorientacji, która w akcie pisania staje się formą zaangażowania. Niemożność zrozumienia odmienności – a także zbliżenia się do niej i wyobrażenia jej sobie – wprowadza napięcie, różnicę, która rozbija samą ideę granicy.

Słowa klucze: Szymborska, uchodźcy, kryzys migracyjny, wojny, konflikty, nekropolityka

W artykule podjęto próbę systemowego spojrzenia na poezję Wisławy Szymborskiej z perspektywy postlirycznego wiersza traktowanego jako teoriopoznawczy obiekt. Podstawowym punktem odniesienia jest praktyka poetycka, zmierzająca od zasady korelacji do reguł realistycznej ontologii i wirtualności. Pytania, jakie stawia Szymborska, nie podlegają rachunkowi egzystencjalnemu, lecz analizie możliwości i konieczności naturalnych, oraz tego, dlaczego, w jaki sposób i do jakiego stopnia można pomyśleć świat, a dalej: wiersz-świat.

Słowa klucze: ontologia – realizm – wirtualność – życie – obiekt – zwierzęcość – ślad – przemoc

Artykuł analizuje twórczość Wisławy Szymborskiej jako przykład afektywnej translacji, służącej budowaniu autonomii pozaludzkich podmiotów. Głównym punktem zainteresowania tekstu jest konstruowanie autonomii roślin (szczególnie w utworze Milczenie roślin i Notatka) przez dostrzeganie ich absolutnej odrębności. Obraz niesłuchającej, milczącej natury, interpretowany jest jako afektujący przez swą całkowitą inność, rodzącą fascynację nieprzeniknionym, całkowicie osobnym od ludzkiego sposobem bycia w świecie.

Słowa klucze: Wisława Szymborska, afekty, rośliny, zwierzęta, podmioty pozaludzkie, translacja

Artykuł ten, przypominając długą tradycję wpływu nauk przyrodniczych na kształtowanie się komparatystyki literackiej jako dyscypliny, wskazuje na konceptualizacje kluczowej dla tego obszaru kategorii porównania w obrębie rodzimych dyskursów poetyckich. Szczególne miejsce w tej perspektywie zajmuje „poezja świadomości” Wisławy Szymborskiej, tematyzująca mechanizmy i konsekwencje właściwej ludzkiemu umysłowi pracy comparatio w kontekście zróżnicowania form życia. Przedmiotem uwagi są tutaj przede wszystkim dwie poetyckie notatki o tym samym tytule (z tomów datowanych na rok 1962 i 2002), które pozwalają odczytywać właściwą tej poezji eksplorację biosfery jako interesujący obszar rozpoznań możliwości, charakteru i ograniczeń ludzkich poszukiwań wspólnej miary, dialektyki podobieństwa i różnicy – jako kluczowych dla praktyk komparatystyki, zainteresowanej konfrontacją kulturowych reprezentacji z ustaleniami nowoczesnego przyrodoznawstwa.

Słowa klucze: porównanie, komparatystyka, biosfera, nauki przyrodnicze, biohumanistyka

Artykuł niniejszy włącza się w nurt badań (np. Barańczak 1988, Ligęza 2001, Szczepankowska 2013) nad rolą figur retorycznych w poetyce Wisławy Szymborskiej. Poetka wykazuje wirtuozerię w konstruowaniu wierszy w formie implikacji, gdzie drugi człon tekstu zaprzecza wstępnej enumeracji, jak w sylogizmach Claviusa (jeśli stwierdzenie wynika ze swojego zaprzeczenia, jest prawdziwe; jeśli ze stwierdzenia wynika jego zaprzeczenie, jest fałszywe). Główną rolę w tej poetyckiej strategii odgrywa domyślny spójnik ale i jego rozszerzenie więc, za pomocą których dokonane zostaje odwrócenie wartości – wyraz właściwego Szymborskiej sceptycyzmu.

Słowa klucze: paralogizm, strategia poetycka, zasada racji dostatecznej, przeczenie, retoryka

Interpretacja kluczowego fragmentu  wiersza Rozmowa z kamieniem prowadzi do próby odczytania całej twórczości poetyckiej Wisławy Szymborskiej jako formy poszukiwania poetyckich narzędzi aktywowania „zmysłu udziału” – kondycyjnego usytuowania człowieka w środowisku naturokultury, człowieka jako bycia jeszcze-nie-dokonanego, człowieka jako jednostki inherentnie relacyjnej. Lektura inspirowana filozoficznymi propozycjami Jeana-Luca Nancy’ego, z którymi rozstrzygnięcia poetyckie Szymborskiej pozostają zaskakująco zbieżne, jest próbą nowego odczytania tej twórczości.

Słowa klucze: Poezja Wisławy Szymborskiej, poznawanie vs doświadczanie, zmysł udziału, idiomatyczna poetycka dykcja jako organ tego zmysłu

Autor artykułu przytacza opublikowany niedawno z brulionów jeden z zapisków poetyckich Wisławy Szymborskiej. Zapisek ten pomógł mu naszkicować  kilka  najważniejszych aspektów jej twórczości. Chodzi głównie o stosunek do przyrody. Autor podtrzymuje dominującą w krytyce literackiej opinię o wyrażonym w jej wierszach poczuciu, iż cały świat pozaludzki jest nam dotkliwie obcy, choć przyciąga swym zróżnicowaniem i nieprzewidywalnością. Autor polemizuje też z tezą, iż poetka w dojrzałym okresie swej twórczości zdołała potycko przezwycięźyć poczucie rozłąki i stworzyć wyobraźniowy wizerunek jednorodnego kosmosu. Spór toczy się wokół znanego wiersza Rozmowa z kamieniem.

Artykuł omawia wątki, pojawiające się we wczesnej twórczości Szymborskiej, w drukowanych w prasie wierszach, które weszły w skład nie wydanego zbioru Czarna piosenka (publ. 2014 na podstawie maszynopisu).  Pokazuje ważny motyw niespełnionego macierzyństwa w twórczości Szymborskiej. Najbardziej wyrazistą hipotezą w sprawie powodów zaniechania prac nad publikacją pierwszego zbioru jest zaostrzenie kursu politycznego i wyłonienie się nowych wymogów wobec twórczości poetyckiej. Ujawniło się to w trakcie prasowej dyskusji nad ostatnim utworem Czarnej piosenki.

Słowa klucze: Wisława Szymborska, wiersze, Czarna piosenka

Jako przykład obecności poezji Wisławy Szymborskiej w Brazylii autor przytacza i komentuje różnorodne odczytania jej wiersza Dzieci epoki. Nawiązując w tym kontekście do wiersza Noc, zwraca uwagę na możliwość rozumienia tych odczytań jako “przeprowadzek” z ironicznej „przenośni” do „dosłowności”, jak też z “dosłowności” do otwierających na bogactwo życiowego doświadczenia „przenośni”. “Dosłowność” i mająca być jej przeciwieństwem “przenośnia” nie unieważniają się nawzajem, ale ścierają się tu jako przeciwieństwa.

Słowa klucze: Wisława Szymborska, Brazylia, Dzieci epoki

Tekst przedstawia próbę interpretacji „wiersza o niepamięci” w kontekście biografii i twórczości Wisławy Szymborskiej.

Słowa klucze: Szymborska, wiersz dnia 16 maja 1973, niepamięć

Autorka pokazuje w jaki sposób Wisława Szymborska w swoich wierszach uruchamia i wykorzystuje do opisu świata potencjał wyrażeń negatywnych. Kunszt poetycki Szymborskiej stanowi wyzwanie dla  tradycyjnego stanowiska filozofów traktujących wypowiedź negatywną jako podrzędną i świadczy o jej głębokim zrozumieniu niemożności opisania wielu aspektów życia przy pomocy tradycyjnych afirmacji i stwierdzeń.

Słowa klucze: Szymborska, negacje, poezja, strategie

W eseju staram się odczytać znany wiersz Wisławy Szymborskiej Nic dwa razy wskazując na nowe znaczenie jakie nadała w nim znanej sentencji Heraklita. Wiersz jest dla mnie wymownym przykładem tego jak poeta w swoim dyskursie nie tylko jest w stanie wypowiedzieć istotne filozoficzne idee i myśli, ale zarazem może nadać im nieoczekiwanie całkiem nowe znaczenie konfrontując z różnymi realiami ludzkiego życia. Dlatego filozofia poetycka Szymborskiej jest często filozofią na opak, gdyż potrafi w niej wskazać na takie aspekty różnych zjawisk ludzkiego i przyrodniczego życia, które umykają klasycznemu językowi filozofii.

Słowa klucze: filozofia, czas, przemijanie, powtórzenie, miłość, lęk, szkoła życia

Zapis rozmowy Wojciecha Szota z Michałem Głowińskim.

Słowa klucze: homoseksualizm, Michał Głowiński, wywiad

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury

W pierwszej części artykuł przedstawia kulisy współpracy polsko-holenderskiej, zainicjowanej na początku lat siedemdziesiątych XX wieku przez slawistów z Uniwersytetu Amsterdamskiego. Autor, odwołując się do archiwalnych listów i wspomnień uczestników wydarzeń, rekonstruuje dzieje wyjazdów naukowych do Amsterdamu teoretyków literatury z Instytutu Badań Literackich w Warszawie. Druga część artykułu jest poświęcona łącznej analizie tekstów wspomnieniowych i literackich Michała Głowińskiego – jednego z owych teoretyków – które odnosiły się do jego pobytu w stolicy Holandii. Autor stawia tezę, że istnieją liczne analogie między opisami Amsterdamu oraz rodzinnego Pruszkowa. Starając się zinterpretować tę nieoczywistą zbieżność, autor skupia się na powracających w twórczości Głowińskiego wątkach błądzenia w obcej przestrzeni i jej „oswajania”. Wątki te okazują się kluczowe dla analizy „tekstów amsterdamskich” Głowińskiego, takich jak opowiadanie Bar Ganimed.

Słowa klucze: Amsterdam, slawistyka, błądzenie, oswajanie, homoseksualność

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury

Wspomnienie o prof. Michale Głowińskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, zmarłym 29 września 2023 roku.

Słowa klucze: wspomnienie, Michał Głowiński, teoretyk literatury